عرفان ایرانی- اسلامی، تبلور قرن‌ها روح ایرانی، در قالب اندیشه‌های اسلامی است. عرفان ایرانی- اسلامی پیشینه‌ای باشکوه و طولانی دارد؛ همین بس که پس از قرن‌ها، خانقاه‌ها محل زیارت مردم از هر قشر و مذهب شده‌اند، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نیز از همین دسته است. خانقاهی که در آن عرفان و تاریخ به هم آمیخته و مجموعه‌ای بی‌نظیر ساخته‌اند. پس از فوت شیخ صفی، بنابر وصیتش او را در خانقاهش، جایی میان خلوت‌خانه، باغچه و حوض‌خانه به خاک سپردند و پس از مدتی فرزندش صدرالدین موسی بنایی بر فراز آرامگاه پدر ساخت.
شاه اسماعیل صفوی، که سلسله‌ی صفوی را پایه‌گذاری کرد، نسب خود را به شیخ صفی رساند و نام او را برای سلسله‌ی نوظهورش برگزید. از این پس شیخ صفی پدر خونی و اعتقادی شاهان صفوی محسوب می‌شد و آرامگاهش مرکزی معنوی برای این خاندان؛ تا جایی که شاه اسماعیل را نیز در کنار قبر او به خاک سپردند و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تبدیل به آرامگاه کل خاندان صفوی شد.
طی سال‌ها شاهان صفوی هرکدام به نوعی تغییراتی در بقعه ایجاد کردند و آن را گسترش دادند. در زمان شاه عباس بزرگ، هنرمندان صفوی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی را مرکز هنرهای ایرانی- اسلامی کردند و اوج هنر خود را در آن به کار گرفتند. بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در عهد صفوی به قدری مهم شد که پیکر کشته‌شدگان جنگ چالدران را نیز در آن به خاک سپردند؛ این اقدامات مذهبی و سیاسی، مجموعه‌ی خانقاه و بقعه شییخ صفیالدین اردبیلی را تبدیل به چیزی که در حال حاضر می‌شناسیم کرده است، زیوری فیروزه‌فام در دل کوه‌های آذربایجان. این مجموعه در سال 2010 در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسید. با کی سفر همراه باشید تا این مجموعه را بیش‌تر بشناسید.
خانقاه و بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی کجاست ؟
خانقاه شیخ صفی در دل شهر اردبیل قرار دارد؛ برای سفر به اردبیل از اکثر نقاط به‌جز شهرهای شمالی استان کردستان و استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، دو انتخاب پیش‌رو دارید؛ یکی مسیر زیبا و جنگلی اما کمی طولانی‌تر، و دیگری مسیری سریع‌تر اما خشک! راه اول که از آزادراه شماره‌ی 1 و شهرهای قزوین و رشت می‌گذرد، در ادامه از طریق بزرگ‌راه شماره‌ی 49 از بندرانزلی عبور می‌کند و از شهر پونل به مسیر رؤیایی اسالم به خلخال (بزرگ‌راه شماره‌ی 22) وارد می‌شود.
این مسیر به گفته‌ی برخی، زیباترین جاده‌ی ایران است و ثمره‌اش سفر به اردبیل. در ادامه‌ی این مسیر و در نزدیکی شهر فیروزآبادِ استان زنجان، بر روی بزرگ‌راه شماره‌ی 31، مسیر خود را به سمت شمال و شهر اردبیل ادامه دهید. اما مسیر دوم پس از عبور از شهر زنجان، وارد همین بزرگ‌راه شماره‌ی 31 می‌شود و تا اردبیل ادامه می‌یابد. برای سفر از دو استان آذربایجان شرقی و غربی و همچنین شهرهای شمالی استان کردستان، باید ابتدا به تبریز (برای معرفی شهر تبریز کلیک نمایید.) سفر کنید و سپس از بزرگ‌راه‌های شماره‌ی 14 و 16، به اردبیل بروید.
نام‌گذاری و جایگاه در ادبیات فارسی
لفظ خانقاه، معرب خانگاه فارسی است که از واژه‌ی خانگ (khanag) در زبان پهلوی، به معنای خانه و گاه، پسوندی که معنای جایگاه چیزی بودن را نشان می‌دهد، تشکیل شده است. خانقاه‌ها مراکزی بودند که بزرگان هر طایفه از صوفیه به همراه مریدانشان در آن می‌زیستند و بخش‌های مختلفی مانند صفه، چلّه‌خانه و... داشته‌اند. در سراسر ایران خانقاه‌های مختلفی بر جای مانده‌اند که یادگار دوران استیلای تصوّف در ذهن و روح ایرانی‌هاست.
آثار زیادی در ادب فارسی درباره‌ی خانقاه‌ها و آداب و رسوم خانقاه وجود دارد، به‌عنوان مثال در کتاب‌های مصباح‌الهدایه، مرصادالعباد، کشف‌المحجوب و... درباره‌ی مشایخ بزرگ صوفیه، آداب تصوف و آداب و شکل خانقاه‌ها مطالبی ذکر شده است. در شعر شعرای بسیاری نیز از خانقاه نام برده شده است، برای مثال در این‌جا شعری از شاه نعمت‌الله ولی را ذکر می‌کنیم که خودش از صوفیان و خانقاه‌نشینان بوده است:
هر چه موجود است از نور وی است خود کجا موجود باشد بی وجود؟
خانقاه و صومعه در بسته شد چون در میخانه، ساقی برگشود
مطابقت بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی با معیارهای یونسکو
خانقاه و بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی با سه مورد از معیارهای ده‌گانه‌ی یونسکو مطابقت دارد:
معیار شماره‌ی 1
ویژگی‌هایی از قبیل مفهوم کلی نهفته در پشت طراحی معماری مجموعه، نحوه‌ی قرارگیری و دکوراسیون اجزای داخلی و خارجی و مسیری که برای رسیدن به خود آرامگاه شیخ صفیالدین باید طی کرد، در کنار هم مجوعه‌ای بی‌نظیر ایجاد کرده‌اند که زیبایی‌اش با فضای معنوی‌اش گره خورده است.
معیار شماره‌ی 2
در معماری فضاها و اجزای این مجموعه تأثیر معماری دوره‌های تیموری و ایلخانی دیده می‌شود. این نشانه‌ها در ترکیب با پیام‌های صوفیه، تزئینات زیبا و باشکوه و همچنین گستردگی داخلی مجموعه، شکل جدیدی از اشکال هنری و معماری را به وجود آورده است.
معیار شماره‌ی 6
خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی یک نمونه‌ی بی‌نظیر از مجموعه‌های مذهبی در قرن ششم است که با عناصر اجتماعی، فرهنگی و آموزشی ادغام شده و تمام عناصر مهم پایه‌گذاری حکومت صفوی در آن وجود دارد.
بیایید به درون بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی برویم !
خانقاه و بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی بخش‌های مختلفی دارد که در سالیان متمادی به آن اضافه شده‌اند. این بخش‌ها غنای بیش‌تری به مجموعه بخشیده‌اند و آن را لایق حضور در فهرست میراث جهانی یونسکو کرده‌اند. در کنار بخش‌های اصلی همچون خود مقبره‌ی شیخ صفیالدین، مسجد جنت‌سرا، چینی‌خانه و...، مزارهای متعلّق به بزرگان و سران خاندان صفوی، چلّه‌گاه‌ها، مطبخ، خلوت‌خانه و... نیز وجود دارند که هرکدام برهه‌ای از تاریخ را در بر می‌گیرند. با کی سفر همراه باشید تا به معرفی این بخش‌ها بپردازیم و بیش‌تر و بهتر این مجموعه را بشناسیم.
ورودی بقعه و خانقاه
خود مجموعه‌ی بقعه و خانقاه را می‌توان جزو ارزشمندترین آثار معماری ایرانی معرفی کرد که آثار بی‌نظیری از انواع رشته‌های هنرهای تجسمی همچون کاشی‌کاری، معرّق‌کاری، مقرنس‌کاری، گچ‌بری، نقره‌کاری، طلاکاری، نقاشی، تنگ‌بری و کتیبه‌های خطاطی شده در آن دیده می‌شوند که هر کدام توسط هنرمند برجسته و صاحب نامی خلق شده است. کاشی‌های سردر اصلی بقعه در سال 1321 توسط اداره باستان‌شناسی برداشته و بایگانی شد. این سردر در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و در سال 1057 قمری به اتمام رسید.
حیاط اصلی بقعه، مستطیلی با ابعاد 92 در 27 متر است که دورتادور آن دیوارهای آجری ساخته شده. روی دیوار شرقی این حیاط دری با ابعاد 5/14 در 7/5 متر وجود دارد که به یک راهرو متصل است. درون این راهرو، سه در به این ترتیب وجود دارد: یک در به سمت جنوب باز می‌شود که به محوطه‌ی چله‌خانه یا قربان‌گاه راه دارد؛ درِ شمالی در گذشته به شهیدگاه راه داشته است که امروزه آن را بسته‌اند؛ و در نهایت درِ روبه‌رو یا شرقی که به صحن اصلی راه دارد. در ورودیِ صحن اصلی، حیاطی مستطیلی دیگر با ابعاد 30 متر در 16 متر وجود دارد که حوضی زیبا برای وضو در آن ساخته شده است.
مسجد جنت‌سرا
این مسجد با محیط هشت‌ضلعی خود، در سمت چپ سرسرای ورودی بقعه قرار دارد و محراب ندارد. احتمالاً در این مکان صوفیان جمع می‌شده‌اند و مراسم سماع خود را برگزار می‌کرده‌اند. این قسمت سقف آجریِ گنبدی‌شکلی داشته است که بعدها فرو ریخته و در زمان قاجار به جای آن سقف چوبی مسطّحی ساخته‌اند.
چینی خانه
در ضلع شرقی رواق اصلی مجموعه قرار دارد؛ این تالار 4 شاه‌نشین دارد و مقرنس‌های گچی زیبایی، مزیّن به طلا و طرح‌های اسلیمی در سقفش به چشم می‌خورد. در زمان شاه عباس بزرگ، این تالار محل نگهداری ظروف زرّینه، سیمینه و ظروفی بود که از چین برای شاه می‌آوردند. تجار چینی به نشانه‌ی قدردانی از شاه ایران برای تأمین امنیت در مسیر جاده‌ی ابریشم این ظروف را به او هدیه می‌دادند.
قندیل خانه
فضای اصلی و درونی بقعه را تشکیل می‌دهد و دقیقاً روبه‌روی سرسرای ورودی قرار گرفته است. در هر کدام از طبقات اول و دوم این فضا، پنج پنجره‌ی چوبی قرار دارد که زیبایی خاصی به محیط بخشیده‌اند.
شهیدگاه
محوّطه‌ای است که در آن کشتگان جنگ چالدران را به خاک سپرده‌اند. سازمان میراث فرهنگی در این مکان موزه‌ای از سنگ قبرهای عهد صفوی بر پا کرده و برای بازدید عموم گذاشته است.
کتابخانه
خانقاه شیخ صفی کتابخانه‌ای غنی داشته که پر از نسخ خطی تاریخی و گران‌بها بوده است. در زمان حکم‌رانی قاجار، در پی جنگ‌های ایران و روس، پس از معاهده بنا شد که ایران این کتابخانه را به‌عنوان بخشی از غرامت جنگ به روسیه واگذار کند و به همین دلیل در حال حاضر برخی از کتاب‌های این کتابخانه در موزه‌ی سن‌پترزبورگ هستند.
همان حوالی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
مسجد عالی قاپو
این مسجد در ضلع شمال غربی مجموعه قرار دارد و مقابل آن محل اجتماع عظیم مردم اردبیل در روزهای تاسوعا و عاشوراست. این مسجد در محلّه‌ی دروازه قرار دارد و نامش یعنی درب عالی و بلند مرتبه.
مسجد سلیمان شاه
در ضلع جنوب غربی مجموعه قرار دارد و بنای آن متعلّق به عهد صفوی است. مردم محلّی اعتقاد دارند این مسجد مدفن یکی دیگر از عرفا و بزرگان تصوف اردبیل، به نام سلیمان‌شاه است. این مسجد یک‌بار تخریب شده و دوباره بازسازی شده است.
سخن آخر
گنبد فیروزه‌فام بقعه‌ی شیخ صفی، دریچه‌ی دنیایی دیگر است، دنیایی که قرن‌هاست در زیر همین بقعه پنهان مانده است، جهانی مملو از تعصب دینیِ آمیخته با سیاست و خون، خرقه‌ی تصوّفی که بعدها جایش را به دیبای سلطنت داد. به مقبره‌ی شیخ صفی بروید و بوی قرن‌ها تمدن و سکوت را با هوای سرد اردبیل در سینه بکشانید، این‌جا یکی از رازآلودترین نقاط دنیاست... . اگر برای دیدن این اثر به غرب کشور سفر کردید، پیشنهاد می کنیم که تخت سلیمان ، بازار تبریز ، آثار ارمنیان در ایران و بیستون را که از آثار جهانی یونسکو هستند نیز بازدید نمایید.
